Στο Νομό Αχαΐας υπάρχουν διάσπαρτα απομεινάρια του αρχαίου κόσμου, που προκαλούν το θαυμασμό των επισκεπτών της περιοχής. Τα σπουδαιότερα από αυτά είναι: Αρχαία Αιγείρα, Αρχαία Κερύνεια, Αρχαία Ελίκη, Αρχαιότητες Αιγίου, Κάστρο Ρίου, Αρχαιότητες Πάτρας, Τείχος Δυμαίων, Γυφτόκαστρο, Σανταμέρι, Πόρτες, Αχαϊκό Λεόντιο, Αρχαία Φαρραί, Αρχαία Τριταία, Αρχαίοι Λουσοί, Αρχαίος Κλείτωρ, Αρχαία Ψωφίς και Αρχαία Πάος.
Στα όρια των Νομών Αχαΐας και Κορινθίας, πλησίον του χωριού Αιγές του Δήμου Αιγείρας, βρίσκεται η ακρόπολη της μυκηναϊκής πόλης, που λεγόταν Υπερησία ή Υπερησίη, οι κάτοικοι της οποίας έλαβαν μέρος στον Τρωικό Πόλεμο. Εκεί κοντά βρίσκονται επίσης τα ερείπια της κλασσικής - ελληνιστικής - ρωμαϊκής Αιγείρας, της οποίας σπουδαιότερα μνημεία είναι το Θέατρο, δύο Ναοί και το Γυμνάσιο. Πρόσφατα στην περιοχή του δημοτικού διαμερίσματος Οάσεως βρέθηκε οικισμός του 3ου π.Χ. αιώνα.
Πλησίον του χωριού Μαμουσιά του Δήμου Διακοπτού, στη δεξιά όχθη του ποταμού Κερυνίτη, υπάρχουν τα λείψανα της πανάρχαιας πόλης Κερύνεια, που για μερικούς ερευνητές, υπήρξε η ακρόπολη της ιωνικής πόλης Ελίκη. Εκτός από τα τείχη της πόλης ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει και το ελληνιστικό ηρώο, του οποίου η ανασκαφή ολοκληρώθηκε πρόσφατα.
Τα ίχνη της αρχαίας πόλης έχουν χαθεί εδώ και χιλιάδες χρόνια. Η αρχαία Ελίκη καταστράφηκε στη διάρκεια ενός τρομακτικού σεισμού το χειμώνα του 373 π.Χ. και βυθίστηκε στη θάλασσα. Οι θρύλοι γύρω από τα απομεινάρια της αρχαίας Ελίκης θα σας μαγέψουν. Κάποιοι ψαράδες μάλιστα ισχυρίζονταν ότι όταν τα νερά ήταν ήσυχα, έβλεπαν στο βυθό τα ερείπια της πόλης.
Τα ευρήματα από την αρχαιότητα είναι διάσπαρτα γύρω από την πόλη. Προς την περιοχή της Δεξαμενής οι ανασκαφές αποκάλυψαν δύο ορθογώνια κτήρια του 500 Π.Χ. και 400 Π.Χ. αντίστοιχα. Η ίδια ανασκαφή επιβεβαίωσε επίσης την ύπαρξη ενός νεκροταφείου των κλασσικών χρόνων βορειοδυτικά του ίδιου σημείου, ενώ στην πλατεία Υψηλών Αλωνίων (την κεντρική πλατεία της πόλης) ανακαλύφθηκαν τάφοι από την μυκηναϊκή εποχή. Προς τη θάλασσα δύο ακόμη νεκροταφεία (ένα ελληνιστικό και ένα ρωμαϊκό) ήρθαν επίσης στο φως.
Οχυρωματικό έργο του Σουλτάνου Βαγιαζήτ Β’, το 1499, χτίστηκε απέναντι από το κάστρο του Αντιρρίου, ώστε έτσι να ελέγχεται το θαλάσσιο πέρασμα, από το Ιόνιο Πέλαγος στον Κορινθιακό Κόλπο, που λεγόταν «Κιουτσούκ Τσανάκ Καλέ», δηλαδή «Μικρά Δαρδανέλλια».
ΡΩΜΑΪΚΗ ΓΕΦΥΡΑ
Τμήμα της «Via Militariam», που ένωνε την Πάτρα με το Αίγιο. Βρίσκεται στη βόρεια είσοδο της πόλης, στη συμβολή των οδών Αρέθα και Νέας Εθνικής Οδού. Πρόκειται για μια σπάνιας ομορφιάς δίτοξη γέφυρα και είναι ένα από τα λιγοστά τεχνικά έργα της μορφής αυτής, που διασώθηκαν στην Ελλάδα. Η γέφυρα κατασκευάστηκε το 2ο - 3ο αι. μ..Χ. στον ποταμό Καλλίναο, που σήμερα ρέει περί τα 100 μ. νοτιότερα, και ήταν ενταγμένη στον επαρχιακό δημόσιο δρόμο που συνέδεε την Πάτρα με το Αίγιο.
ΡΩΜΑΪΚΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ
Μεγάλο τεχνικό έργο των ρωμαϊκών χρόνων. Ξεκινάει από τις πηγές «Νερομάνα» του Ρωμανού και καταλήγει, μετά από διαδρομή 6 χλμ. στην Αρόη κάτω από το βυζαντινό κάστρο, όπου διατηρείται το καλύτερο τμήμα του.
Χτισμένο στη θέση της αρχαίας ακρόπολης την εποχή του Ιουστινιανού, επιδιορθώθηκε και έλαβε τη σημερινή του μορφή από τους Φράγκους της Δ’ Σταυροφορίας, στις αρχές του 13ου μ. Χ. αιώνα. Από την αρχαιότητα μέχρι το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το κάστρο χρησιμοποιήθηκε αδιάκοπα για την άμυνα της περιοχής, αλλά και ως φυλακή, με συνέπεια τις πολλές προσθήκες, που είναι εμφανείς.
Στα δυτικά της Ακρόπολης, κοντά στην πλατεία Αγίου Γεωργίου και πλαισιωμένο από τις οδούς Γερμανού, Σωτηριάδου και Παντοκράτορος, βρίσκεται το Αρχαίο Ωδείο της Πάτρας, το οποίο αναγέρθηκε στα μέσα του 2ου μ.Χ. αιώνα και νωρίτερα από το «Ηρώδειο» της Αθήνας. Διαθέτει όλα τα βασικά μέρη του θεάτρου, κοίλο, ορχήστρα, προσκήνιο, σκηνή και παρασκήνια. Είναι μικρότερο του Ηρώδειου και η χωρητικότητά του ανέρχεται σε περίπου 2.500 θεατές.
Σε απόσταση 7 χλμ. και ΒΑ της πόλης, στη θέση «Αμυγδαλιά» ή «Αγραπιδιά» του συνοικισμού Βούντενη, εντοπίστηκε μυκηναϊκό νεκροταφείο (1500 - 1100 π.Χ.), που καταλαμβάνει έκταση περίπου 80 στρεμ. Το ήδη ανασκαμμένο τμήμα του διαμορφώνεται κατάλληλα για να αποδοθεί στο κοινό.
Πλησίον του Αράξου του Δήμου Λαρισσού, βρίσκεται η σπουδαιότερη Μυκηναϊκή Ακρόπολη της Δυτικής Ελλάδας.
Κατά τη μυθολογία το «Τείχος Δυμαίων» έχτισε ο ημίθεος Ηρακλής για την προστασία της «Δυμαίας Χώρας» (Ωλενός, Τευθέα, Λάρισα, Θέλπουσα, Φαιστός και άλλοι οικισμοί) από τις ληστρικές επιθέσεις των Ηλείων.
ΓΥΦΤΟΚΑΣΤΡΟ
Βρίσκεται έξω από το χωριό Άρλα του Δήμου Ωλενίας. Λέγεται και κάστρο της Άρλας. Σήμερα αποτελεί το καλύτερα διατηρούμενο φραγκικό κάστρο στο Νομό. Το σχήμα του είναι πολυγωνικό και στο κέντρο του υπάρχει δεξαμενή.
ΣΑΝΤΑΜΕΡΙ
Στο όρος Σκόλις, πάνω από το χωριό Σανταμέρι που είναι ένα από τα ωραιότερα χωριά της Δυτικής Αχαΐας, θα συναντήσετε ερείπια Κάστρου της Φραγκοκρατίας.
ΠΟΡΤΕΣ
Σπουδαίο μυκηναϊκό νεκροταφείο, του οποίου οι ανασκαφές συνεχίζονται, βρίσκεται στις Πόρτες του Δήμου Ωλενίας στα σύνορα των Νομών Αχαΐας και Ηλείας. Δίπλα από τις Πόρτες θα συναντήσετε και το Φραγκικό Κάστρο τους. Σώζονται ερείπια ενός θολωτού κτιρίου, τμήματα τειχών και ερείπια οικιών.
ΠΑΥΛΟΚΑΣΤΡΟ
Απομεινάρια από θεμέλια τειχών και υπόγειες στοές κοντά στο χωριό Τσαπλαναίικα στο δρόμο Πατρών - Χαλανδρίτσας μαρτυρούν την ύπαρξη κάστρου, το οποίο αναφέρεται για πρώτη φορά σε ιστορική πηγή το 1408 ως ένα από τα κάστρα του αρχιεπισκόπου Πατρών.
Στην ομώνυμη Κοινότητα, έχει βρεθεί οικισμός και ιερό της Αρτέμιδος, που χρονολογούνται τον 8ο π.Χ. αιώνα, ενώ σε διάφορες τοποθεσίες της περιοχής, όπως π.χ. στη θέση Άγιος Ιωάννης, έχουν βρεθεί θαλαμοειδείς τάφοι της υστερομυκηναϊκής εποχής. Επίσης, στη θέση Παλαιά Κτίρια, μεταξύ άλλων, έχει ανασκαφεί και ένας υδραγωγός, όπως και στη θέση Λουτρά έχει αποκαλυφθεί ρωμαϊκό λουτρό.
ΑΡΧΑΙΑ (ΑΧΑΪΚΗ) ΦΑΡΡΑΙ
Μεταξύ των χωριών Πρέβεδος και Ίσωμα του Δήμου Φαρρών, έχουν αφήσει τα ίχνη τους οι αρχαίοι κάτοικοι της πόλης Φαρραί, που υπήρξε συνιδρύτρια πόλη της «Β’ Αχαΐκής Συμπολιτείας», το 281 π.Χ.Ο επισκέπτης, θα βρεθεί μπροστά σε ένα πλήθος από αρχαιολογικά ευρήματα όπως: Ρωμαϊκό λουτρό, επιγραφές σε νεκροταφείο του Πρέβεδου, τεχνικούς τύμβους στη Σταρόλακκα και μυκηναϊκούς τάφους.
ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΙΤΕΙΑ ή ΤΡΙΤΑΙΑ
Πλησίον του χωριού Αγία Μαρίνα του Δήμου Τριταίας υπάρχουν τα ίχνη (τμήματα τοίχων και οικοδομήματα) της αρχαίας αχαϊκής πόλης Τρίτειας, την οποία είχε επισκεφθεί ο περιηγητής Παυσανίας.
Κοντά στο χωριό Λουσικό του Δήμου Καλαβρύτων, το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο έχει φέρει στο φως τη σπουδαία αρκαδική πόλη Λουσοί, ενώ οι ανασκαφικές εργασίες συνεχίζονται. Έχουν ανασκαφεί ο ναός της Αρτέμιδος Ημερησίας, χτίσμα του 3ου π.Χ. αιώνα, η αγορά της πόλης και αρκετές ιδιωτικές οικίες.
Μέσα σε μια οργιαστική φύση και κοντά στην Κλειτορία του Δήμου Λευκασίου, σώζονται τα ανασκαφικά ευρήματα της αρχαίας πόλης-κράτους Κλείτωρ, που πρώτη από όλες τις αρκαδικές πόλεις έκοψε νομίσματα. Εκτός των τειχών της πόλης και του θεάτρου της, η αρχαιολογική σκαπάνη έχει αποκαλύψει και πλήθος άλλων αρχαιοτήτων. Κάθε καλοκαίρι τελούνται θεατρικές παραστάσεις με αρχαίες τραγωδίες.
Η Χαλανδρίτσα κατοικείται από την παλαιολιθική εποχή. Στην θέση Σταυρός, μέσα στην Χαλανδρίτσα, το 1985 κατά τις εκσκαφές για την ανέργεση κέντρου υγείας βρέθηκαν λείψανα προϊστορικού οικισμού.
Στα Τριπόταμα του Δήμου Αροανίας, βρίσκονται τα ερείπια της ισχυρής κατά την αρχαιότητα πόλης Ψωφίς, της οποίας είναι ορατά σήμερα τα τείχη, ενώ διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη, όπως κίονες και κιονόκρανα, σώζονται εντοιχισμένα σε νεότερης κατασκευής κτίρια. Σύντομα όμως θα αρχίσουν οι ανασκαφές για την αποκάλυψη της αρχαίας πόλης.
Στο Δήμο Παΐων, Β.Α. του νέου οικισμού Πάος, “αναπαύονται” τα λείψανα της αρκαδικής πόλης Πάος, στην ακρόπολη της οποίας διατηρείται μια δεξαμενή όπου καταλήγει ένας πήλινος αγωγός. Έχουν βρεθεί επίσης, θεμέλια αρχαίου οικοδομήματος (πιθανόν ανακτόρων), θεμέλια ναού των Διοσκούρων, ορθογώνιοι πύργοι και μια πύλη.
